Szczecińskie sylwetki: Katarzyna II

Urodzona Szczecinianką

Zofia Augusta Fryderyka von Anhalt-Zerbst urodziła się 2 maja (wg ówczesnego kalendarza rosyjskiego był to 21 kwietnia) 1729 roku. Była córką Chrystiana Augusta von Anhalt-Zerbst, niemieckiego księcia z dynastii askańskiej i jego żony Joanny. Chrystian w chwili narodzin Zofii stacjonował ze swoim ósmym pułkiem piechoty w Szczecinie. Zamieszkał wraz z małżonką i nowo narodzoną córką w okazałym budynku przy obecnej ulicy Farnej (dzisiaj jest tam siedziba PZU).

Zofia dorastała  w przyjaznej atmosferze. Dziewczyna miała wiele swobody. Mogła bawić się z dziećmi z mieszczańskich domów ze Szczecina. Dużo czasu spędzała także na nauce. Dzięki udanemu dzieciństwu Katarzyna nigdy nie zapomniała o rodzinnym mieście- ofiarowała mu między innymi zbiór 23 pamiątkowych medali, które umieszczone zostały w Ratuszu Miejskim.

 
Następczyni nieudacznika

W lipcu 1744 roku Zofia pod naciskiem carycy Elżbiety przeszła na prawosławie przyjmując imię Katarzyna Augusta. Rządy objęła po nie do końca wyjaśnionej śmierci swego męża , Piotra III. Panowaniem tego ostatniego społeczeństwo było już do reszty zmęczone.

Piotr rozpoczął swe rządy od zawarcia pokoju z królem Prus. Było to o tyle niezrozumiałe, że armia austriacko-rosyjska była w tamtym momencie dosłownie o krok od wielkiego zwycięstwa nad armią pruską. Pokój był nota bene wyjątkowo niekorzystny dla Rosji. Dalsze decyzje to również oznaka wielkiej nieporadności, wspominając jedynie mianowanie kapralem gwardii swego syna Pawła, chłopca wówczas zaledwie 8 letniego. Piotr i jego urzędnicy posądzani byli ponadto o wymuszanie łapówek.

Dodając do tego kompletnie nieudane małżeństwo Katarzyny i Piotra (podobno był alkoholikiem i impotentem, żoną nie interesującym się wcale; jej z kolei stwarzało to okazję do nieustających romansów) całkiem prawdopodobne staje się podejrzenie, że to Katarzyna podjęła decyzję o uduszeniu Piotra.

 Według oficjalnej wersji, Piotr zmarł na atak serca. 10 lipca (wedle kalendarza juliańskiego 28 czerwca) 1762 roku Katarzyna wraz z synem Pawłem ukazała się na balkonie pałacu w Petersburgu, a lud powitał ją jako następczynie Piotra III- wielką carycę Katarzynę II.

Katarzyna II jako imperatorka

W ramach polityki wewnętrznej kraju Katarzyna zasłynęła z tak zwanej twardej ręki. Najboleśniej przekonali się o tym rosyjscy chłopi. Już na początku swych rządów caryca kazała opuścic chłopom ziemie, które postanowiła zwrócic duchowieństwu. W 1764 roku zlikwidowała autonomie kozaków, tak zwaną hetmańszczyznę. W 1785 roku Katarzyna wydała tzw „ przywilej dla szlachty”, w którym jednym z uprawnień była zupełna władza szlachty nad ludnością chłopską. To w czasach Katarzyny rozpoczęły się masowe zsyłki na Sybir( na mocy specjalnego dekretu, przyznającego takie prawo szlachcicom). Głównym motywem była chęc zaludnienia tamtych rejonów.

Okrutne traktowanie chłopów, nota bene głównej siły roboczej społeczeństwa rosyjskiego, doprowadziło do wydarzenia, które w historii określane jest jako tak zwana „wojna chłopska”. Powstanie wzniecone zostało przez kozaka dońskiego, Jemeliana Pugaczowa. Głównym sukcesem chłopów było zdobycie w 1773 roku głównego miasta administracyjnego-wojskowego na wschodzie kraju, Orenburga. Po kilku kolejnych mniejszych sukcesach Pugaczow zaczął przegrywac. Stracono go publicznie w 1775 roku w Moskwie na placu Bołotnym.

Reakcją Katarzyny na chłopską rebelię były także represje prawne- likwidacja Siczy Zaporoskiej, czy też przesiedlenie Kozaków na Kubań. Chłopi na mocy kolejnych dekretów całkowicie utracili wolność w kraju.

Rosja Katarzyny była monarchią absolutną. Na jej dworze bywali Wolter i Diderot. Wydała tak zwany „Wielki Nakaz”- typowy wykaz reform w dobie monarchii absolutnej. ukróciła w nim samowolę i ogólnie rolę w polityce, jaką do tej pory sprawował Senat. Dokonała podziału przestępstw, wymierzała za nie kary (dla przykładu, poważne przestępstwo stanowiło obrażenie monarchy). Stwierdzała w nim także, że władza panującego musi opierać się na prawie, że wszyscy obywatele są równi, że w kraju musi zapanować tolerancja religijna.

Jako legislatorka, wydała 3 główne ustawy: wspomniany już przywilej dla szlachty (1785; między innymi przyznawał władzę nad majątkami ziemskimi i prawo dziedziczenia majątków), przywilej dla miast (1785; przede wszystkim podzielił ludnośc na 6 grup. Poczynając od posiadaczy budynków/ziemi na terenie miasta – którzy byli wolni od kar cielesnych i mieli prawo jazdy dwustronną karetą- po tak zwanych mieszczan) i ustawę o guberniach (1775; podzielono państwo na 50 guberni, z których każda liczyła po 300-400 tysięcy mieszkańców i dzieliła się na powiaty).

Katarzyna, dążąc do unowocześnienia swego kraju, wydała również wiele postanowień o teoretycznie mniejszym znaczeniu. Dużo czasu poświęcała kwestiom edukacji- stworzyła jednolity system nauczania, szkoły ludowe dla najuboższych, zreformowała Główną Szkołę Ludową. Zakazała tortur w Rosji, próbowała pozbyc się żebractwa i włóczęgostwa. Zbudowała czteropiętrowy sierociniec w Moskwie, nie mający sobie równych w całej Europie. Utworzyła w Sankt Petersburgu instytut higieny, który na pewien czas powstrzymał epidemie tyfusu. Do Cesarstwa Rosyjskiego trafiły ziemniaki. Odniosła również sukcesy w sferze handlu zagranicznego przez zniesienie cła eksportowego i nawiązanie kontaktów handlowych z Chinami.

W czasie jej rządów terytorium Rosji znacznie się powiększyło, a liczba ludności wzrosła z 20 do 35 milionów.

W polityce zagranicznej Rosja za czasów Katarzyny uwikłana była przede wszystkim w wojny z Turcją, a później także ze Szwecją. Pod koniec życia Katarzynę mocno wystraszyła Wielka Rewolucja Francuska. Imperatorka uznała ją za zagrożenie dla ustroju Rosji. Nakazała zerwanie wszelkich kontaktów z Francją, a wszyscy Rosjanie otrzymali nakaz opuszczenia jej terytorium.

Katarzyna a sprawy polskie

W polskiej historii Katarzyna wpisała się jako ta, która doprowadziła do objęcia tronu polskiego przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, jednego ze swych byłych kochanków. Koronacja odbyła się 25.11.1764, w dniu imienin protektorki. Wedle jej wizji, Poniatowski miał być władcą uległym, nie dbającym o autonomię swego kraju. Ten jednak nie wyrzekł się patriotyzmu.

Niemniej, już sejm konwokacyjny (1764) okazał się być sukcesem Rosji, bo wszystkich planowanych reform nie przeprowadzono. Następnie klęską Polaków stały się konfederacje zarówno innowiercze ( protestanckie i prawosławne) jak i Barska, powołana w imię obrony wiary katolickiej, jak też niepodległości Rzeczypospolitej i dawnej wolności szlacheckiej. Dokonano I rozbioru Polski.

Po niespodziewanym uchwaleniu Konstytucji 3 maja, Polacy doznali druzgocącej klęski w tak zwanej wojnie w obronie konstytucji. Dla Katarzyny nie do przyjęcia okazały się zmiany ustroju w Polsce, na wzór rewolucji francuskiej i zapowiedź przekazania tronu elektorowi saskiemu Fryderykowi, wnukowi Augusta III. Z całą mocą postanowiła wesprzec konfederację targowicką. Rosja i Prusy, na wniosek króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, podpisały 2 rozbiór Polski.

Następnie Katarzyna brutalnie stłumiła Powstanie Kościuszkowskie i doszło do 3 rozbioru. Do Rosji trafiły pozostałe ziemi Żmudzi, Podola i Litwy. Polska zniknęła z mapy świata.

Katarzyna prywatnie…

…była osobą nie stroniącą od kochanków. Najdłużej miejsce w jej łożu utrzymywali Grzegorz Orłow i , najważniejszy chyba mężczyzna jej życia, feldmarszałek, głównodowodzący w wojnie rosyjsko- tureckiej (1787-1792) Grzegorz Aleksandrowicz Potiomkin.

 
Do historii przeszły tak zwane „wsie potiomkinowskie”. W 1783 Katarzyna zdecydowała się wyruszyc z Sankt Petersburga na inspekcje ziem właśnie przyłączonych do Rosji( głównie Krymu). Potiomkin zorganizował cała wyprawę. Zadbano o drogi, bielono domy, restaurowano i dobudowywano naprędce infrastrukturę, naprawiano płoty i ogrodzenia, wszędzie kazano wywieszać dzwonki i sadzić dojrzałe już kwiaty. Podczas wizyty imperatorowej w danej miejscowości odbywał się wielki festyn, sprzedawano tylko najlepsze towary, wszyscy byli trzeźwi, najedzeni i dobrze ubrani.

Przepływająca Dnieprem Katarzyna oglądała również zaaranżowane przez Potiomkina manifestacje szczęśliwej ludności, i pełne po brzegi wozy wyładowane workami ziarna (w rzeczywistości w workach był piasek). To również wtedy Potiomkin kazał wybudować słynne ruchome makiety wsi, mające świadczyć o dużej gęstości zaludnienia i szybkim tempie zagospodarowania nowo zdobytych ziem.

Potiomkin dosłużył się wyjątkowej roli w życiu intymnym Katarzyny. Został bowiem jej osobistym doradcą i wybierał dla niej kochanków. A dostac się do łoża Katarzyny było zadaniem wbrew pozorom niełatwym.

Najpierw kandydat musiał wpaść w oko carycy. Potem przeprowadzano z nim swoisty wywiad środowiskowy i poddawano licznym badaniom medycznym (tutaj Katarzyna była bardzo ostrożna, szczególnie po tym jak jeden z jej kochanków, Korsakow, zaraził ją "brzydką chorobą"). Jeżeli przeszedł test, trafiał najpierw do wypróbowania przez dwórkę, a dopiero potem mógł wejść zza drzwi alkowy carycy. Co ciekawe, jeden z gwardzistów, niejaki Aleksander Łanskoj, swoje "zabawy" z carycą przepłacił życiem, po tym jak zmarł w skutek przedawkowania afrodyzjaków.

Przed śmiercią, Katarzyna podobno gruntownie zmieniła swoje upodobania i z panów przerzuciła się na panie. Wywołało to szok i oburzenie wśród najbliższych carycy, nikt jednak nie ośmielił się powiedziec ani słowa.

Tajemnicza śmierć

Katarzyna II zmarła wg kalendarza juliańskiego 5 listopada 1796 roku po długiej i męczącej agonii. Przeżyła 67 lat.

Najbardziej prawdopodobną wersją śmierci Katarzyny jest wylew krwi do mózgu.. Według jednak innej z teorii, wspominanej przez Wacława Gąsiorowskiego i Waldemara Łysiaka, Katarzyna zginęła w toalecie, siadając na sedesie, w którym zamontowany był sprężynowy bagnet.

Kolejną szokującą informacją jest teza zawarta w „Życiu intymnym Katarzyny II” Evana Coverta. Twierdzi on, że rosyjska caryca kazała przywieźc z Warszawy polski tron królewski. Z jego opisu wynika, że był to solidny mebel z dębowego drewna, tak więc prawdopodobnie tron Wazów lub Sobieskiego. Podobno po przywiezieniu tronu do Petersburga Katarzyna II kazała wyciąc dziurę i podstawic pod nią nocnik. Miał jej służyc jako jako sedes.

Covert przytacza słowa Józefa II, który miał później powiedziec, że „tylko księżniczka Zerbstska wywyższona do pozycji carycy mogła coś takiego uczynic”.

Następcą Katarzyny został jej syn Paweł I.

Ślady po narodzinach Katarzyny

W 160 lat po urodzeniu się w budynku przy ulicy Farnej 1 przyszłej rosyjskiej carycy umieszczono na jego ścianie płytę z napisem:

In diesem Hause hat am 2 Mai (21 April) 1729 die Kaiserin Katherine die Grosse von Russland das Licht der Welt erblick.

Obecnie nie ma jednak miejsc upamiętniających narodziny Katarzyny II, Miejsc, które mogłyby stanowic atrakcję dla turystów odwiedzających Szczecin. Podobnie sprawy mają się z inną rosyjską carycą urodzoną w naszym mieście, Marią Fiedorowną.

 
.
Źródło:
Wikipedia.pl
Historia.pgi.pl
Władysław Andrzej Serczyk: Katarzyna II carowa Rosji, Wrocław 1989.