To bezsprzecznie jedna z najbardziej spektakularnych ekspozycji w historii tej instytucji! Od 21 kwietnia w TRAFO Trafostacji Sztuki „rządzi”... piłka nożna. Na wystawie „Pierwsze miejsce w tabeli?” zjawiska związane z tą dyscypliną sportu i jej społecznym odbiorem zostały przedstawione za pomocą instalacji, projekcji wideo, gier czy VR, a wśród autorów są tak znani twórcy jak Paweł Althamer, Mikołaj Długosz, duet Nagrobki oraz Pussy Riot.

Futbol jak lustro

Piłka nożna to bardzo popularna dyscyplina sportowa, uprawiana przez tysiące zawodowych czy amatorskich zawodników i obserwowana przez miliony ludzi w roli kibiców. Można potraktować ją jak lustro, w którym odbijają się procesy polityczne, społeczne, ekonomiczne. Kuratorów wystawy (Annę Ciabach i Stanisława Rukszę) interesowało przede wszystkim jednak to, jak w futbolu odzwierciedlają się zjawiska, które nie są specjalnie nagłośnione, a także jak ta dyscyplina wpływa na inne dziedziny życia.

Dlatego są na tej ekspozycji prace dotykające kwestii przemocy, nierówności ekonomicznych, a także działań ruchu Against Modern Football czy dokumentujące akcje aktywistek z grupy Femen, angażującej się w protesty przeciwko Euro 2012 organizowanemu przez Ukrainę i Polskę, i negatywne tło tego wydarzenia: turystykę seksualną, handel ludźmi (to wideo zatytułowane po prostu „Femen”).

Słynne mecze polskiej reprezentacji

Poza tym otrzymujemy wiele nawiązań do historii polskiego futbolu. Jednym z najciekawszych eksponatów jest instalacja przedstawiająca właśnie Kazimierza Deynę, wykonana przez grupę artystów działających wokół Pawła Althamera. Na wystawie znajdziemy również grupę trzech obiektów „United”, które nawiązują do meczu Polska–Anglia na Wembley w 1973 roku (ich autorem jest Kornel Janczy) oraz pracę Massimo Furlana „Boniek”. Autor w październiku 2007 roku na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie w swoim performansie dokonał odtworzenia fragmentów meczu Polska–Belgia, rozegranego na Mistrzostwach Świata w Hiszpanii w 1982 roku. To podczas tego pamiętnego spotkania „Boniek” w efektownym stylu zdobył aż trzy bramki!

Zła premiera filmowa

„Opiekę” nad niezwykłym pomnikiem Deyny sprawuje Alternatywny Klub Sportowy „ZŁY”. Temu pierwszemu demokratycznemu klubowi w Warszawie (założonemu w 2015 roku) poświęcona jest praca w formie dokumentacji, a na śródnisażu (czyli wydarzeniu zorganizowanym w środku trwania całej wystawy) w ostatnią sobotę czerwca można było zobaczyć premierowo film „Bestie ze Złego” w reżyserii Tomasza Knittela. Produkcja przybliżą widzom tę inicjatywę, która skupia osoby z różnych kultur i światopoglądów, a futbol kobiecy i męski są dla niej równie ważne.

Caravaggio w ataku, a Duchamp na obronie

Areną dla sportowej rywalizacji jest dziś także świat gier komputerowych. W tym kontekście niewątpliwie intrygująca jest praca stworzona przez mediolański duet The Cool Couple. Twórcy ci „zhakowali” grę Pro Evolution Soccer i pokazali jej własną wersję, w której zawodnikami są… malarze impresjoniści oraz reprezentanci innych stylów. Caravaggio walczy w ataku, a Duchamp jest obrońcą! Zaskakująca jest także praca Łukasza Jastrubczaka. To wideo stworzone na bazie gry FIFA 06, ukazujące sterowany przez komputer mecz Rapidu Wiedeń z... Rapidem Wiedeń. Jest to zatem przewrotny komentarz do obowiązującego schematu, w którym efektem meczu powinno być zwycięstwo jednej z drużyn, które ze sobą rywalizują.

Ustawka, street-art i piosenki

Wystawa dość obszernie podejmuje temat kibicowania, więc nie mogło na niej zabraknąć... ustawki. Cykl fotografii Mikołaja Długosza pod takim tytułem dokumentuje akcję przeprowadzoną w 2008 roku w lesie nieopodal Gaudynki, podczas której kilkunastu modeli stoczyło fikcyjną kibicowską bitwę. Do tego tematu odnosi się w swoich działaniach Janusz III Waza, łódzki streetartowiec, który wykonuje napisy na murach, w przewrotny, humorystyczny sposób modyfikując slogany używane przez kibiców, często zawierające treści ksenofobiczne i przemocowe. Dokumentacja jego prac z lat 2011-2022 to jedna z barwniejszych części całej ekspozycji. Ironii nie brakuje też w pracach grupy Nagrobki. Ten duet stworzył rok temu piosenkę o futbolu pod tytułem „Nadzieja umiera ostatnia”, a poza tym specjalnie na wystawę w TRAFO przygotował instalację malarską „Grupa śmierci”.

Brazylijska Pogoń Szczecin i kontrowersyjny proporzec

„Pierwsze miejsce w tabeli?” to także przestrzeń dla wątków lokalnych. Przywołany został temat grających niegdyś w Pogoni Szczecin brazylijskich zawodników, ale w kontekście mniej do tej pory omawianym, bo dotyczącym… kolonializmu (to instalacja Łukasza Trzcińskiego „Lista życzeń (Statki)”). Najbardziej kontrowersyjnymi i najczęściej komentowanym obiektami wystawy okazały się prace szczecińskiej artystki, Aleksandry Demianiuk. Pierwsza „Kibice z Grodu Gryfa jednoczą się” to proporzec klubu Pogoń Szczecin, na którym zamiast jednego gryfa są dwa, a ich języki łączą się ze sobą, tworząc serce.

Wyjście z podbramkowej sytuacji

Władze klubu przesłały do Trafostacji Sztuki pismo z wezwaniem do zaniechania bezprawnego wykorzystywania zastrzeżonych przez Pogoń znaków towarowych. Artystka zdecydowała się wówczas na pewną modyfikację, tzn. przedstawienie tego samego motywu, ale w lustrzanym odbiciu. Praca tej samej autorki w postaci szalika Jagiellonii Białystok, na którym nazwa klubu zmieniona została w napis „Jagejonija” także wzbudziła protesty. Rzecznik prasowy podlaskiego klubu telefonicznie zgłosił swój sprzeciw. Ostatecznie jednak zarówno Pogoń, jak i Jagiellonia nie podjęły żadnych dalszych działań, uznając, że wspomniane prace są zgodne z prawem artystów do pastiszu i cytatu. Trafostacja była więc w podbramkowej sytuacji, ale wyszła z niej bez żadnych strat!

W sumie na wystawie można obejrzeć 31 prac, które stworzyli artyści i grupy artystyczne z Polski i innych krajów, takich jak Kolumbia, Szwajcaria, Rosja czy Włochy. Ostatni Mundial przypomniany został przez wideo ukazujące protest rosyjskich aktywistek z Pussy Riot podczas finału Francja–Chorwacja w 2018 roku.

Wystawa będzie dostępna w TRAFO Trafostacji Sztuki do 24 lipca 2022 r. W niedziele wstęp jest bezpłatny.